‏عید سعید غدیر خم بر تمامی عاشقان ولایت حضرت علی علیه السلام مبارک باد.

غدیر در سیره اهل بیت علیهم السلام

فاطمه زهرا سلام الله علیها برمزارحمزه سید الشهداء (احد)
على علیه السلام و استدلال به غدیر
غدیر از نگاه مولى الموحدین علیه السلام
منشور علوى علیه السلام در عید غدیر
غدیر خم در خطبه امام مجتبى علیه السلام
امام حسین علیه السلام و حدیث غدیر در منا
امام محمد باقر علیه السلام و غدیر
امام صادق علیه السلام در مسجد غدیر
امام كاظم علیه السلام و مسجد غدیر
امام رضا علیه السلام وغدیر

غدیر از اساسی ترین برنامه هاى پیامبر خدا(ص) براى دوام و عزت و شكوه اسلام و قرآن بود. او در بازگشت از حجة الوداع آخرین رسالت  خویش را انجام داد. زیرا خدایش فرموده بود:

" یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیك من ربك و ان لم تفعل فما بلغت رسالته والله یعصمك من الناس ان الله لا یهدى القوم الكافرین."(مائده/67)

اى پیامبر، آنچه از سوى پروردگارت بر تو نازل شده ابلاغ كن و اگر نكنى پیامش را نرسانده اى؛ خداوند تو را از گزند مردم نگه می دارد. خداوند گروه كافران را هدایت نمی كند. (1)

در پى اجراى اوامر پروردگار و معرفى وصى و جانشین خود على  بن ابی طالب علیه السلام آیه اكمال دین: «الیوم اكملت لكم دینكم و اتممت علیكم نعمتى و رضیت لكم الاسلام دینا؛ امروز دین شما را كامل كردم و نعمت  خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم » نازل (2)و روز غدیر جشن ولایت و وصایت  شد.

اهل بیت پیامبر و امامان بر حق شیعه، كه نگاهبان اسلام حقیقى بودند و سعى داشتند آن را از خطرات دور سازند، از هر فرصتى بهره بردند تا غدیر را زنده بدارند و آن خاطره گرامى و به یاد ماندنى را مطرح كنند؛ زیرا در تابش آفتاب غدیراهداف والاى پیامبر جامه عمل  پوشید و براى فتنه انگیزى كج  اندیشان فرصت  باقى نماند.

نگاهى گذرا به سیره فاطمه و امیرمؤمنان علیهماالسلام و دیگر امامان راستین شیعه ما را با اهمیت واقعه غدیر و نقش عظیم و سرنوشت ساز آن هدایت و نیكبختى بشر آشنا می سازد.

راویان، نویسندگان و مفسران اهل سنت و شیعه به واقعه غدیر و آیات نازل شده درآن توجه بسیار داشته اند. برخى از علماى شیعه مانند علامه طبرسى روایات(3) نزول آیه تبلیغ(4)در سرزمین غدیر را مشهور دانسته اند. از اهل سنت ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله حسكانى، از دانشمندان اهل سنت، نیز همین را مطرح می كند. او احادیث غدیر را در دوازده جزوه دسته  بندى كرده، آن را «دعاء الهداة الى اداء حق الموالاة » نامیده است. (5)

ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید مشهور به بن عقده - مورد اعتماد مذاهب چهارگانه اهل سنت - دراین باره كتابى به نام «حدیث الولایة »(6)تدوین كرده است.

علامه امینى نیز كتاب گرانسنگ «الغدیر» را، در یازده مجلد، به رشته نگارش درآورد. آنچه در مجموعه این آثار جلب توجه می كند موضعگیرى آشكار ائمه اهل بیت علیهم السلام درباره این واقعه مهم است، موضعگیریهایى كه ازاهمیت غدیر و نقش آن در سعادت بشر پرده برمی دارد. دراین مقاله به بررسى بخشى از این موضع گیریها می پردازیم:

فاطمه زهرا سلام الله علیها برمزارحمزه سید الشهداء (احد)
روزى در احد بر مزار عموى پدرش «حمزه سیدالشهداء» ایستاده بود و عزادارى می كرد. محمود بن  لبید فرصت را غنیمت  شمرده، پس ازعزادارى پرسید: اى دختر پیامبر خدا(ص)، آیا براى امامت و زعامت على بن ابی طالب علیه السلام از سخنان پیامبرخدا(ص) دلیلى به یاد دارى؟

فاطمه فرمود:

و اعجبا انسیتم یوم غدیر خم؟... اشهد الله تعالى لقد سمعته یقول: على خیر من اخلفه فیكم و هو الامام و الخلیفة بعدى و سبطاى و تسعة من صلب الحسین، ائمة ابرار، لئن اتبعتموهم وجدتموهم هادین مهدیین و لئن خالفتموهم لیكون الاختلاف فیكم الى یوم القیامة. (7)

شفگتا! آیا حادثه عظیم غدیر خم را فراموش كرده اید؟... خدا را گواه می گیرم كه خود شنیدم آن بزرگوار می فرمود: على بهترین كسى است كه او را در میان شما جانشین خود قرار می دهم، على [علیه السلام] امام و خلیفه بعد از من است.

دو فرزندم حسن و حسین[علیهما السلام] و نه نفر از فرزندان حسین[ع] پیشوایان و امامانى پاك و نیك اند. اگر ازآنان اطاعت كنید، شما را هدایت  خواهند كرد و اگر با آنها مخالفت ورزید، تا روز قیامت تفرقه و اختلاف در میانتان حاكم خواهد بود.

على علیه السلام و استدلال به غدیر
الف) سلیم بن قیس هلالى می گوید: در زمان خلافت عثمان، در مسجد النبى(ص) نشسته بودم؛ جمعى از مردم نیز در مسجد درحال گفتگو بودند. على بن ابی طالب علیه السلام به پاخاست، سوابق خویش در خدمت  به اسلام را برشمرد و همگى بر درستى گفتارش گواهى دادند حضرت درباره روزغدیرخم فرمود:

مردم درباره ولایت و وصایت از پیامبر خدا(ص) پرسیدند، درآن هنگام خداوند به پیامبرش فرمان داد تا خلیفه و جانشین بعد از خود را معرفى كند و توضیح دهد، همان طور كه درباره نماز، روزه، زكات و حج جزئیات را بیان كرده است. آنگاه امام علیه السلام ادامه داد: «فنصبنی للناس علما بغدیر خم... فقال(ص): ایها الناس اتعلمون ان الله - عز و جل - مولاى و انا مولى المؤمنین و انا اولى بهم من انفسهم قالوا بلى یا رسول الله. قال(ص): قم یا على، فقمت. فقال: من كنت مولاه فعلى مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه ». (8)

درغدیرخم پیامبرخدا(ص) مرا چنین معرفى كرد: اى مردم، آیا می دانید كه خداوند ولى و سرپرست من است و من ولى و سرپرست  شما مؤمنان هستم؛ و من نسبت  به جانهاى شما از خودتان سزاوارترم؟ همگى پاسخ دادند: چنین است اى پیامبر خدا. سپس فرمود: على به پاخیز. من برخاستم، آنگاه فرمود:

هر كس من ولى و سرپرست او هستم على بن ابی طالب علیه السلام براو ولایت دارد؛ بار خدایا دوست  بدار هركه على را دوست دارد، و دشمن بدار هر كه على را دشمن می دارد...

ب) حدیث غدیر در معركه صفین
على علیه السلام در یكى از روزها در جمع سپاه خود، كه گروهى از مهاجرین و انصار(9)نیز درآن به چشم می خوردند از زبان پیامبر خدا(ص) فضایل خویش را برشمرد. آیات شریف «انما ولیكم الله و رسوله والذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة... (10)» و «لم یتخذوا من دون الله ولا رسوله ولا المؤمنین ولیجه (11)» را تلاوت كرد و فرمود: مردم پرسیدند یا رسول الله، آیا ولایت اختصاص به بعضى از مؤمنان دارد یا براى عموم است؟ درآن هنگام خداوند فرمان داد تا پیامبرش ولایت را همانند نماز، روزه، زكات و حج توضیح دهد و تبیین كند. درآن وقت پیامبر خدا(ص) درغدیرخم مرا ولى امر مردم قرار داد و چنین خطبه خواند: ان الله ارسلنى برسالة... من كنت مولاه فعلى مولاه... (12)

ج) خطبه غدیریه امیرمؤمنان علیه السلام در زمان حكومت
در دوره حاكمیت على بن ابی طالب علیه السلام اتفاقا روز عید غدیر با جمعه مصادف شد. مسلمانان حضور چشم گیرى پیدا كردند و آن حضرت براى اقامه نماز جمعه و خواندن خطبه هاى آن در برابر مردم قرار گرفت. حسین بن على علیه السلام می گوید: پنج  ساعت از روز گذشته بود[قبل از اذان ظهر]، كه پدرم خطبه ها را آغاز كرد. او نخست  به حمد و ثناى حضرت حق پرداخت، صفات ربوبی اش را برشمرد، حاكمیت مطلق را از آن وى دانست، نعمت هایش را مورد توجه قرار داد و بعد خطاب به مردم فرمود: خداوند تعالى امروز دوعید بسیار بزرگ [جمعه وغدیر] را براى شما در یك زمان قرار داده است؛ دوعیدى كه هر یك فلسفه وجودى دیگرى را تكامل می بخشد و به وسیله هر یك هدایت در دیگرى اثر می بخشد... سپس فرمود: توحید و ایمان به یگانگى خداوند پذیرفته نمی شود مگر با اعتراف به نبوت پیامبرش محمد(ص) و دین و شریعت محمد(ص) پذیرفته نمی شود مگر با قبول ولایت امر كسى كه خدا فرمان ولایتش را داده است؛ و همه این امور سامان نمی پذیرد مگر بعد از توسل و تمسك به اهل ولایت.

غدیر از نگاه مولى الموحدین علیه السلام
على علیه السلام سپس فرمود: خداوند در روز غدیر (13)آنچه در باره منتخبین خود اراده كرد بر پیامبرش فرو فرستاد، به او فرمان داد تا ولایت و وصایت را ابلاغ كند و مجال را از كافران و منافقان بگیرد نگران گزند دشمنان نباشد. روزغدیر قدر و منزلت  بسیار دارد، در آن روز گشایشهاى الهى فرا رسیده و حجتش بر همه تمام شده است. امروز روز روشنگرى و اظهارعقیده از جایگاه بلند و روشن است، امروز روز تكامل دین و روز وفاى به عهد است. غدیر روز شاهد (14)[رسول الله(ص)] و مشهود [على بن ابی طالب علیه السلام] است، روز در هم ریختن پیمانهاى زیر پرده كفر و نفاق است، روز آشكار شدن حقایق اصیل اسلام است، روز ذلت و خوارى شیطان است، روز استدلال و برهان است، روز جدا شدن صفوف كسانى است كه آن را تكذیب می كردند امروز بزرگترین روزى است كه عده اى از شما از آن اعراض كردید، روز هدایت و امتحان بندگان خداست، روز آشكار شدن كینه هاى نهفته در دلها و سینه هاست، روز عرضه نصوص [سخنان بدون ابهام پیامبر(ص)] بر افراد مؤمن و دلباخته [اهل الخصوص] است، غدیر روز شیث پیامبر علیه السلام است، روز ادریس و یوشع و شمعون و ...

منشور علوى علیه السلام در عید غدیر
امیر مؤمنان علیه السلام در قسمت آخر خطبه فرمود: رحمت  خدا بر شما اى مسلمانان، بعد از برگشت از این اجتماع بزرگ امروز [غدیر] را عید بگیرید: [و با انجام امور ذیل آن را بزرگ بشمارید].

الف) نعمت را بر افراد خانواده و خویشاوندانتان گسترش دهید و نیكى و بخشش پیشه كنید. (15)

ب) به برادران دینى خویش به قدر توان نیكى و بخشش كنید. (17و16)ج) خداى را در برابر نعمتهایى كه به شما ارزانى داشته، شكرگزار باشید.

د) كنار یكدیگر جمع شوید تا خداوند اجتماع شما را فراگیر و گیراتر سازد.

ه) به یكدیگر نیكى كنید تا خداوند به شما الفت و مهربانى بیشتر عنایت كند.

و) نعمت هاى الهى را به یكدیگر تبریك و تهنیت گویید همان طور كه خداوند [در این روز] با اعطاى اجر و ثوابى بیش از دیگر اعیاد به شما تهنیت می گوید. بعد فرمود: كمك هاى مالى به دیگران درامروز (غدیر) به اموالتان بركت می بخشد و برعمرتان می افزاید: مهربانى به دیگران سبب رحمت و عنایات حق خواهد شد.

ز) با خوش رویى و شادمانى یكدیگر را درآغوش بگیرید.

ح) خداوند را برتوفیقات خویش سپاس گویید.

ط) از فقرا و ضعیفانى كه چشم به كمك شما دارند دیدن كنید، به زیارتشان بروید و با آنان در خوراكشان همراه شوید.

بعد حضرت فرمود: یك درهم كمك به فقرا در روز عید غدیر با دویست  هزار درهم برابر است، بلكه بیشتر خواهد بود.

ى) وقتى یكدیگر را ملاقات كردید مصافحه كنید، به هم تبریك بگویید و سلام كنید، كه پیامبر خدا(ص) به من چنین فرمان داد. (18)

غدیر خم در خطبه امام مجتبى علیه السلام
حسن بن على علیه السلام در برابر طاغوت شام و مردم كوفه خطبه اى خوانده، مردم را به بالاترین نعمت از دست رفته، كه حاكمیت اهل بیت علیه السلام بود، توجه داد. شایستگى و لیاقت  خویش و مشروعیت  خلافتش را متذكر شد و داستان روز بیاد ماندنى غدیر را چنین بازگو كرد:

«وقد سمعت هذه الامة جدی - صلى الله علیه و آله - یقول: ما ولت امة امرها رجلا و فیهم من هو اعلم منه الا لم یزل یذهب امرهم سفالا حتى یرجعوا الى ما تركوه و سمعوه - صلى الله علیه و آله - یقول لابى: انت منى بمنزلة هارون من موسى الا انه لا نبى بعدى. و قد راوه و سمعوه(ص) حین اخذ بید ابی بغدیر و قال لهم: من كنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاده ثم امرهم ان یبلغ الشاهد منهم الغائب ثم قال... (19)»

مردم سخن جدم پیامبر(ص) را به یاد دارند كه می فرمود: هر گاه مردم كسى را به رهبرى خویش برگزینند در حالى كه لایقتر و آگاهتر از آن فرد وجود داشته باشد، براى خویش تیره  بختى خریده اند مگر این كه دوباره بدانچه رها كردند و به فراموشى سپردند بازگردند و آنچه را كه از پیامبرشان درباره پدرم شنیده اند دنبال كنند، رسول خدا می فرمود: اى على تو بعد از من مانند هارون پس از موسى هستى، او جانشین برادرش موسى بوده تو نیز جانشین و خلیفه منى؛ تنها تفاوت [میان آنها و ما] این است كه بعد از من پیامبرى و نبوت نخواهد بود. امام مجتبى علیه السلام سپس فرمود: این مردم پیامبر خود را دیدند و سخنانش را در«غدیر خم » شنیدند.

درآن روز جدم رسول خدا(ص) دست پدرم علیه السلام را گرفت و در برابر آنان گفت: هر كس من مولا و سرپرست او هستم على مولاى او خواهد بود؛ خدایا، دوست  بدار هر كس او را دوست دارد و دشمن بدار هر كس او را دشمن دارد... سپس جدم پیامبر(ص) دستور اكید داد كه، حاضران مطالب غدیر را به غایبان برسانند.

امام حسین علیه السلام و حدیث غدیر در منا
یك سال قبل از مرگ معاویه، امام حسین علیه السلام به زیارت بیت الله الحرام درمراسم پر شكوه، حج مشرف شد عبدالله بن عباس و عبدالله بن  جعفراو را همراهى نمودند. آن سال عده زیادى از زنان و مردان بنی هاشم حضور داشتند. امام حسین علیه السلام درایام تشریق آنان را در سرزمین منا جمع نمود درآن اجتماع عظیم بیش از هفتصد نفراز مردان تابعین و دویست نفر از صحابه پیامبر خدا(ص) گرداگرد وجودش زیر خیمه حلقه زدند و منتظر سخنان امام خویش بودند، حضرت بپا خاست و پس از حمد و ثناى الهى فرمود:

شما شاهد و ناظر تجاوزات معاویه جنایتكار نسبت  به ما و شیعیان هستید و ازآنها اطلاع دارید، سخنان مرا گوش كنید و بنویسید [تا براى آیندگان بماند] و به دیگر شهرها و قبائل و افراد مؤمن و مورد اعتماد خود برسانید و آنان را دعوت به اداء حق ما (اهل بیت) كنید ترس آن دارم كه وقتش بگذرد و حقوق ما مغلوب ستمگر گردد، گر چه خداوند بالاترین پشتیبان است. سپس فرمود: شما را به خدا سوگند: بیاد نمی آورید كه پیامبر خدا(ص) روزغدیرخم پدرم على علیه السلام را وصى و امام بعد از خود قرار داد و حدیث ولایت را بر شما خواند و فرمود همگى باید این پیام را به دیگران برسانید پاسخ دادند: چرا ما بیاد داریم. (20)

امام محمد باقرعلیه السلام وغدیر
فضیل بن  یسار، بكیر بن اعین، محمد بن  مسلم، برید بن  معاویة و ابوالجارود همگى در محضر امام باقر علیه السلام بودند حضرت در باره ولایت على بن ابی طالب علیه السلام و روز غدیر فرمودند:

خداوند پیامبرش را مامور به ولایت على [علیه السلام] كرد و این آیه شریفه را نازل كرد: «انما ولیكم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة و یؤتون الزكاة »(21)با نزول آیه فوق ولایت اولى الامر واجب گردید ولكن عده اى نفهمیدند اولى الامر چه كسانى هستند؟ خداوند به محمد - صلى الله علیه و آله - دستور داد تا آن را توضیح دهد و همانند نماز و زكات و روزه و حج مصادیق خارجى آن را روشن سازد. در آن هنگام اضطراب او را فرا گرفت و ترسید عده اى به واسطه آن از آیین اسلام برگردند و او را تكذیب كنند او به خدا پناه برد درآن هنگام آیه تبلیغ (یا ایها الرسول بلغ... (22)) نازل گشت پیامبر خدا(ص) امر حق را اجرا نمود و در غدیر خم ایستاد و فرمان اجتماع مردم و زوار بیت الله الحرام را داد و درآنجا على بن ابی طالب علیه السلام را ولى بعد از خود معرفى كرد و دستور داد آنانى كه درآنجا (غدیر خم) بودند پیام خداوند (ولایت على علیه السلام) را به دیگر افراد برسانند.

امام صادق علیه السلام در مسجد غدیر
حسان جمال می گوید: همراه امام صادق علیه السلام از مدینه به مكه مسافرت كردم. در نزدیكى میقات جحفه، چون به «مسجد غدیر» رسیدیم امام - علیه السلام - به جانب چپ مسجد نگریست و فرمود: این مكانى است كه پیامبر خدا(ص)، در روزغدیر، على را جانشین خود معرفى كرد و فرمود: من كنت مولاه فعلى، مولاه. آنگاه امام علیه السلام به جانب دیگر نگاه كرد، جایگاه خیمه هاى دیگران را نشان داد و فرمود: سالم غلام ابوخذیفه و ابوعبیده جراح نیزدرآنجا بود؛ گروهى از مردم چون على علیه السلام را بر روى دست پیامبر دیدند با حسادت به وى نگریستند و به یكدیگر می گفتند: به دو چشم او [پیامبر] نگاه كنید، چگونه همانند دیوانه به اطراف خویش می نگرد و قرار ندارد. دراین هنگام جبرئیل نازل شد (23)و این آیات را بر پیامبر خدا(ص) قرائت كرد:

«و ان یكادالذین كفروا لیزلقونك بابصارهم لما سمعوا الذكر و یقولون انه لمجنون و ما هو الا ذكر للعالمین ». (24)

آنان كه كافر شدند، چون قرآن را شنیدند چیزى نمانده بود كه تو را چشم بزنند؛ آنها می گفتند: او واقعا دیوانه است، در حالى كه قرآن جز بیدارى و آگاهى براى جهانیان نیست. (25)

امام كاظم علیه السلام و مسجد غدیر
عبدالرحمان بن حجاج گفت: خدمت موسی  بن  جعفر علیه السلام رسیدم. در حالى كه قصد سفر داشتم، از آن حضرت در باره مسجد غدیر خم پرسیدم.

امام - علیه السلام - فرمود: درآن مسجد نماز بخوانید كه فضیلت و ثواب بسیار دارد، پدرم [به هر كه عازم آن دیار بود] فرمان می داد تا در مسجد غدیر نماز بگزارد. (26)

امام رضاعلیه السلام وغدیر

الف) عرشیان و روزغدیر
احمد بن محمد بن ابى  نصر بزنطى می گوید: در منزل امام هشتم على بن موسی الرضا  علیه السلام نشسته بودم، جمع بسیارى نیز در منزل حضرت گرد آمده بودند كه گفتگو درباره روزغدیر آغاز شد؛ بعضى از افراد وجود روزغدیر را در صدر اسلام منكر شدند و بعضى آن را از شعائر اسلامى می دانستند. در این هنگام، على بن  موسی الرضا ا علیه السلام فرمود: پدرم از جدم «جعفر بن  محمد» چنین نقل می كرد:

آسمانیان روزغدیر را بهتر از زمینیان می شناسند، خداوند در بهشت  برین ساختمان بزرگى را به خود اختصاص داده است؛ این ساختمان از آجرهاى نقره و طلا ساخته شده، درآن صد هزار گنبد از یاقوت سرخ و صد هزار گنبد از یاقوت سبز وجود دارد، خاك و گل هاى به كار گرفته شده دراین قصر از مشك و عنبر است، در آن چهار جوى (یا رودخانه) به چشم می خورد كه در هر یك از آنها خمر و آب زلال و شیر و عسل جریان دارد؛ دراطراف این جویبارها درختان انبوهى از میوه هاى مختلف روییده، بر روى آنها پرندگانى پرواز می كنند كه بدنشان از لؤلؤ و پرهایشان از یاقوت است؛ آنها با پرواز خویش  صداهاى دلنوازى ایجاد می كنند.

روزغدیردراین قصر بزرگ باز می شود؛ فرشتگان و اهل آسمانها تسبیح  گویان به قصر داخل می شوند؛ آن پرندگان به پرواز درآمده در جویبارها خود را مرطوب می سازند و سپس به آن مشك و عنبر آغشته كرده، و عطرش را در فضاى ملكوتى قصر منتشر می سازند؛ فرشتگان الهى به نام فاطمه زهرا(س) به یكدیگر هدیه می دهند؛ چون پایان روزغدیر فرا می رسد، به فرشتگان گفته می شود به جایگاههاى خویش برگردید شما تا سال آینده، مثل چنین روزى، از اشتباه و لغزش در امان هستید و بدانید همه این موهبت ها به خاطر عظمت پیامبر ما محمد و وصى او على بن ابی طالب - علیهما السلام - است.

ب) بركات عید غدیر
سپس على بن  موسی الرضا  علیه السلام رو به احمد بن  محمد ابی نصر كرد و فرمود:

اى فرزند ابونصر، هر جا كه بودى روز غدیر سمت مرقد امیرمؤمنان - علیه السلام – بشتاب که:

1 - خداوند گناهان شصت  ساله هر مؤمن زیارت  كننده او را می آمرزد.

2 - خدواند، به بركت روزغدیر دو برابر گروهى كه در ماه رمضان، شب قدر و شب عید فطر آزاد می كند، از آتش جهنم می رهاند.

3 - پروردگار یك درهم انفاق به مستحق را هزار برابر پاداش خواهد داد.

سپس فرمود: روزغدیر به برادران دینى خود برترى و فضیلت ده و مردان و زنان با ایمان را خوشحال و مسرور نما. (27)

پی نوشت ها:
1- برابر نقل اسباب النزول واحدى نیشابورى، ص 135 و تفسیر كبیر فخر رازى، ج 12،ص ص 49 – 50؛ شان نزول آیه، غدیر خم و معرفى على بن ابی طالب علیه السلام بوده است.

2- درالمنثور، سیوطى، ج 2، ص 256/ تاریخ بغداد، خطیب نیشابورى، ج 6، ص 290.

3- مجمع البیان، علامه طبرسى، ج 3، 4، ص 223.

4- مائده،67.

5- شواهد التنزیل، حاكم حسكانى، ج 1، ص 252.

6- الطرائف، سید بن  طاووس، ج 1، ص 140.

7- بحارالانوار، ج 36، ص 353 – 354/ اسمى المناقب، علامه شمس الدین بن جزرى، ص 32/ نهج الحیاه، ص 38.

8- احتجاج طبرسى، ج 1،صص 213 - 214.

9- ابوهیثم بن تیهان، خالد بن زید، ابوایوب انصارى، عمار بن  یاسر و ... مجموعا هفتاد نفر از مهاجرین و انصار بدرى حضور داشتند.

10- مائده، 55.

11- توبه،16.

12- بحارالانوار، ج 33، صص 147 -146.

13- از روزغدیرخم در روایت تعبیر به «یوم الدوح » شده است كه این واژه هم در روایات و هم در اشعار به كار گرفته شده است. (بحارالانوار، ج 94، ص 115).

14 و 15 - تفسیر شاهد و مشهود را می توان در موارد ذیل یافت: اصول كافى، ج 1، ص 425، ح 69/ بحارالانوار، ج 35، ص 386، ح 1/ ج 36، ص 114، ح 61.

16 و 17 - در ترجمه عبارات تلفیق شده است.

18- بحارالانوار، ج 95، ص 118 - 112، ح 8، مقدارى از خطبه امیرالمؤمنین علیه السلام توسط امام حسین علیه السلام نقل شده و ما آن را ترجمه و تلخیص نمودیم.

19- ینابیع المودة، قندوزى حنفى، ج 3، ص 153/ بحارالانوار، ج 10، ح 5، صص 144 - 138.

20- موسوعة كلمات الامام الحسین علیه السلام، ص 270/ الغدیر، ج 1، ص 198، ح 9، چاپ چهارم.

21- مائده، 55.

22- مائده،67.

23- فاصله مسجد غدیر با میقات جحفه سه میل (تقریبا 5760 متر) می باشد. (معجم معالم الحجاز، ج 2، ص 124).

24- قلم، 52 - 51.

25- فروع كافى، ج 4، ص 566/ نورالثقلین، ج 5، ص 399. روایات دیگرى نیز در شان این آیه وارد شده است كه همین مضمون را نشان می دهد.

26- وسائل الشیعه، ج 3، ص 549، ح 2، ب 61/ فروع كافى، ج 4، ص 566، ح 1/ تهذیب الاحكام، ج 6، ص 18، ح 21، ب 16/ من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 559، ح 3143.

27- تهذیب الاحكام، ج 6، ص 24، ح 9، باب 19/ بحارالانوار، ج 94، صص 9 - 18.

----------------------------------------------------------------------------

ذكر روزهاي هفته
بارها گفت محمد که علی جان من است هم به جان علی و جان محمد صلوات